دانلود پایان نامه ارشد حقوق عوامل رفع مسئولیت - دانلود رایگان
دانلود رایگان دانلود پایان نامه ارشد حقوق عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء
دانلود رایگان
| دانلود پایان نامه ارشد حقوق عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاءدانلود پایان نامه ارشد حقوق عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء
فهرست مطالب
عنوان صفحه
1- پیشگفتار 1
2- مقدمه 2
3- فصل اول- مفاهیم مسئولیت 4
مفاهیم مسئولیت) الف- مفهوم لغوی مسئولیت 5
ب- مفهوم کلی مسئولیت 6
ج- مسئولیت در قرآن کریم 7
د- مسئوليت اخلاقي 9
هـ- مسئوليت اجتماعي 10
جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه 10
الف- جنبه فردی مسئولیت 10
ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه 12
4- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری 15
مفاهیم مسئولیت کیفری 16
مسئولیت واقعی و انتزاعی 17
مقایسه مسئولیت با تکلیف 19
تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت 20
5- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت 21
سابقه تاريخي مسئوليت 22
الف- سابقه مسئوليت در قديم الايام 24
بند اول- مختصات مسئوليت در قديم الايام 25
1- ويژگي جمعي بودن مسئوليت 25
2- تسري مسئوليت به اجساد و حيوانات 27
3- موضوعي بودن مسئوليت 31
- در ایران باستان 31
- در روم باستان 33
- در یونان باستان 33
ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر 33
6- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام 36
مسئوليت كيفري در اسلام 37
الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام 38
ب- اصول حاكم بر مسئوليت كيفري در اسلام 40
بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری 40
بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت 42
بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها 43
بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها 44
7- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران 47
مسئوليت كيفري در مقررات جزايي ايران 46
الف- در قانون مجازات عمومی مصوب 1304 46
ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب 1339 47
ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی 1352 48
د- مجازات اسلامی مصوب 1307 48
8- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری 50
حدود و قلمرو مسئولیت کیفری 51
بخش اول- اهليت و انواع آن در حقوق جزا 51
الف- اهلیت جنایی 51
ب- اهلیت مادی یا واقعی 52
ج- اهليت جزائي 53
مقايسه اهليت جزايي با اهليت جنايي 54
اهليت جزايي و مسئوليت كيفري 54
بخش دوم- تقصير و مسئوليت كيفري 55
قلمرو تقصير در حقوق جزا 57
الف- تقصير در قلمرو وسيع 57
بند اول- ادراك و اختيار، توأماً شرط اعتبار اراده 60
بند دوم- اختيار، شرط منحصر اعتبار اراده 60
ب- تقصير در قلمرو محدود 61
ج- نقد و بررسي، ارزيابي نظريات 62
بخش سوم- اسناد و مسئوليت كيفري 63
انواع اسناددر حقوق جزا 63
الف- اسناد يا انتساب مادي 63
ب- اسناد يا انتساب معنوي 64
اسناد مادي و مسئوليت كيفري 65
اسناد معنوي و مسئوليت كيفري 66
9- فصل هفتم) اركان اهليت جزائي 67
اركان و اهليت جزايي 68
ركن اول- ادراك 68
الف- مفهوم ادراك و تمييز 70
ب- نقش ادراك در مسئوليت كيفري 72
ج- عقل در مفهوم ادراك 73
د- عقل در مقررات جزائي ايران 75
هـ - عقل در حقوق جزائي اسلام 76
ركن دوم- اختيار 78
مفاهيم و كاربردهاي اختيار 78
الف- اختيار در لغت 78
ب- اختيار در مفهوم فلسفي 79
بند اول- عنصر قدرت 80
بند دوم- عنصر اراده 80
ج- اختيار در مفهوم حقوقي 81
بند اول- مفهوم نقش اراده 81
1- نقش اراده در ركن مادي جرم 82
2- نقش اراده در ركن رواني جرم 83
بند دوم- مفاهيم گوناگون اختيار در حقوق 83
1- اختيارات در لغت 84
2- اختيار در تكاليف و جزائيات 84
ركن سوم- علم به قانون 85
الف- مفهوم قانون 85
بند اول- نص جزايي 86
بند دوم- عدم مشروعيت جزايي 86
ب- نقش علم به قانون 87
بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نيت جزايي 88
بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون 88
بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئوليت كيفري 88
بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات 89
10- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری 90
عوامل رافع مسئوليت كيفري 91
علل عدم مسئوليت كيفري 92
الف- علل توجيه كننده جرم يا علل مشروعيت 92
ب- عوامل رافع مسئوليت كيفري 92
ج- علل معافيت از مجازات يا معاذير قانوني 93
طبقه بندي عوامل رافع مسئوليت جزايي و وجوه افتراق آن با ساير علل 93
الف- طبقه بندي عوامل رافع مسئوليت كيفري 93
بند اول- عوامل تام رافع مسئوليت جزايي 93
بند دوم- عوامل نسبي رافع مسئوليت جزايي 93
ب- وجوه افتراق با ساير علل عدم مسئوليت 94
بند اول- فرق عوامل رافع مسئوليت جزائي از علل مشروعيت 94
بند دوم- تفاوت ميان علل عدم انتساب با معاذير معاف كننده يا تخفيف دهنده مجازات 94
بند سوم- فرق بين عوامل عيني رافع مسئوليت كيفري و معافيت از مجازات 96
تأثير عوامل عيني رافع مسئوليت نسبت به ساير شركت كنندگان 97
تأثير عوامل عيني رافع مسئوليت كيفري و مسئله مسئوليت مدني 97
خصوصيات ضمني قانون و عوامل عيني رافع مسئوليت كيفري 99
مقررات قانون ايران و خصوصيات ضمني عوامل رافع مسئوليت كيفري 100
مجرم در برخورد با علل رافع مسئوليت 101
11- فصل نهم) جنون 102
كودكي و مسئوليت كيفري 103
تاريخچه ي مسئوليت كيفري اطفال 103
طفل كيست؟ 104
مفهوم بلوغ 108
الف- مفهوم علمي بلوغ 108
ب- معيار بلوغ در قفسه 110
بند اول- معيار بلوغ در كتاب 110
بند دوم- معيار بلوغ در سنت 111
بند سوم- سخنان فقها در مورد علايم و سن بلوغ 111
اهميت جرايم اطفال 113
مسئوليت جزايي اطفال 114
مسئوليت جزايي اطفال در مراحل مختلف طفوليت و امتيازات هر دوره 115
الف- مسئوليت جزايي اطفال غيرمميز 116
ب- مسئوليت جزايي اطفال مميز 117
ج- مسئوليت جزائي اطفال در مرحله بلوغ 120
مسئوليت جزايي اطفال در قوانين ايران 121
الف- قانون مجازات عمومي ايران مصوبات 1304 121
ب- قانون مجازات عمومي مصوب 1352 122
ج- قانون مجازات اسلامي مصوب 1361 123
مسئوليت اجزايي اطفال در اسلام 125
الف- بلوغ 125
ب- ادراك يا تميز 126
بند اول- حقوقي 127
بند دوم- جزائيات 128
سن تمييز در حقوق جزاي اسلام 129
الف- سن عدم مسئوليت جزايي 130
ب- سن مسئوليت جزايي نسبي 130
ج- سن مسئوليت جزايي كامل 131
12- فصل دهم) جنون 133
جنـون 133
سابقه تاريخي عدم مسئوليت جزايي مجائين 133
جنون از مسايل موضوعي است 135
تعريف جنون 136
انواع جنون 137
اول- اختلالات سيستم عصبي 138
دوم- جنون اخلاق 140
سوم- ديوانگي ناشي از مصرف بي رويه مشروبات الكلي و مواد مخدر 140
ارزيابي يا نحوه احراز جنون 146
الف- كارشناس رواني 146
ب- همكاري كارشناس و قاضي 147
جنون در قوانين سابق جزايي ايران 148
جنون در قانون مجازات اسلامي 149
ضوابط قانوني حاكم بر مفاهيم جنون 150
آثار جنون 152
لزوم احراز جنون در حال ارتكاب جرم 155
الف- تقارن جنون يا جرم 155
ب- تلازم جنون يا جرم 157
ج- جنون كامل 157
تأديب مجنون 158
تشريفات اداري نگاهداري مجنون 158
مسئوليت مدني مجنون 159
13- فصل یازدهم) جبر و اشتباه 160
بخش اول- مفاهيم اجبار 161
الف- تعريف اجبار 161
ب- اجبار و اختيار 161
ج- اجبار و اكراه 164
د- خلاصه تفاوت هاي اجبار با اكراه و جنون واضطرار 167
بند اول- تفاوت اجبار و اكراه 167
بند دوم- تفاوت اجبار و جنون 167
بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار 167
بخش دوم- انواع مختلف اجبار 168
الف- اجبار مادي 168
بند اول- علل اجبار مادي 168
بند دوم- شرائط اجبار مادي 168
اجبار مادي با منشأ دروني 173
ب- اجبار معنوي 174
بند اول- اجبار معنوي خارجي 174
شرايط اجبار معنوي خارجي 174
بند دوم- اجبار معنوي داخلي 177
نقش انگيزه شرافتمندانه در مسئوليت كيفري 177
نقش تحريك در مسئوليت كيفري 178
تحقيق اجبار در جرائم قابل تعزير 179
بخش سوم- بررسي اجبار در قوانين جزايي ايران 179
الف- قانون مجازات عمومي 179
ب- اجبار در قانون مجازات اسلامي 179
ضوابط قانوني حاكم بر اجبار 181
الف- اكراه در قتل 181
ب- جرم بايد از مجازات هاي تعزيري باشد 182
ج- اجبار در غير مورد تعزيرات 182
شرايط اجبار رافع مسئوليت جزايي 182
مسئوليت مدني در زمينه اجبار 182
14- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه 183
بخش اول- مفاهيم جهل 184
تعريف اشتباه 184
مقايسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن 185
الف- جهل 185
ب- اشتباه 186
ج- غلط 187
د- خطا 188
هـ - سهو 188
و- غفلت 189
ز- نسيان 189
تفاوت ميان جهل و نسيان 190
جايگاه اشتباه در حقوق جزا 192
الف- اشتباه در قانون 192
ب- اشتباه در عمل 194
بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفي 195
الف- جهل مركب 195
ب- جهل بسيط (شبهه) 197
بخش سوم- انواع جهل و جايگاه آن در فقه شيعه 203
الف- جهل و شبهه حكميه 204
ب- جهل و شبهه موضوعيه 204
ج- جهل تقصيري 206
د- جهل قصوري 206
بخش چهارم- جايگاه جهل در حقوق اسلامي 207
الف- جايگاه در جرائم مستوجب حد 207
ب- جايگاه جهل و شبه در جرايم مستوجب قصاص و ديات 210
ج- جايگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزيرات 214
بخش پنجم- قلمرو تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در حقوق جزاي عرفي 217
الف- تأثير جهل حكمي بر مسئوليت كيفري 217
ب- تأثير جهل موضوعي بر مسئوليت كيفري 218
بخش ششم- قلمرو تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در حقوق اسلامي 218
الف- ادله و مستندات تأثير جاهل بر مسئوليت كيفري 218
بند اول- ادله برائت 219
بند دوم- قاعده درأ 220
بند سوم- روايات وارده در مورد معذور بودن جاهل 221
ب- ادله و مستندات عدم تأثير جهل بر مسئوليت كيفري 225
بند اول- قاعده اشتراك احكام ميان عامل و جاهل 226
بند دوم- قاعده وجوب تعلم احكام 227
بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احكام اسلامي 227
ج- اَلجَمعْ مَهما اَمكَن اُولي مِنَ الطَّرح(جمع عرفي ميان ادله بهتر از رد كردن آنهاست)228
بخش هفتم- قلمرو تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در قوانين و مقررات جزايي ايران 232
الف- تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در جرائم مستوجب حد 232
1- جرم زنان 233
2- حد مسكر 234
3- جرم سرقت 235
ب- تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در جرائم مستوجب قصاص 236
بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف) 238
بند دوم- اشتباه در هويت مجني عليه (اشتباه در شخصيت) 240
ج- تأثير جهل بر مسئوليت كيفري در جرائم مستوجب ديه 241
بند اول- جهل حكمي 243
بند دوم- جهل موضوعي 244
خلاصه بحث 247
فهرست منابع و مآخذ
فصل اول
مفاهیم مسئولیت
الف) مفهوم لغوي مسئوليت
در كتاب هاي فرهنگ لغات زبانهاي مختلف مسئوليت به معني قابل باز خواست بودن انسان آمده و غالباً به مفهوم تكليف و وظيفه و آنچه كه انسان عهده دار آن باشد تعريف شده است چنان كه در فرهنگ جامع نوين عربي به فارسي، مسئوليت به معني قابل بازخواست و مسئول به معني قابل جواب آمده است.
در المنجد1مسئوليت از سئل و به معني آنچه كه مورد سؤال قرار مي گيرد يعني: (ما يسئل) تعريف شده است.
در فرهنگ فارسي معين ، مسئول به معني ، چيزي خواهش شده كسي كه فرضيه اي بر ذمه دارد كه اگر عمل نكند از او باز خواست شود و مسئوليت به معني مسئول بودن و موظف بودن به انجام دادن امري است2. در مفردات راغب در تعريف مسئوليت آمده است سؤال به معني خواهش و در خواست و پرسش است. چنان كه گفته شود (سالت عن حاله) از حالش پرسيد و يا (سالت بكذا) او چنين پرسيد یَسئولُنَكَ عَنِ الاَفعال در مورد افعال از تو مي پرسند و مسئول به معني قابل بازخواست ذكر شده است . در فرهنگ فارسي عميد ، مسئوليت عبارت است از آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد و مسئول به معني پرسيده شده و خواسته شده آمده است3. بنابر آنچه در ترمینولوژي حقوق آمده است مسئوليت عبارت است از تعهد قانوني شخص ، بر رفع ضرري كه به ديگري وارد كرده است4. از نظر فرهنگ فارسي نفيسي مسئول كسي است كه از وي سوال كنند و در خواست نمايند5. به هرحال بررسي معاني لغوي و اصطلاحي مسئوليت ملازمه اين كلمه را با تعهد و تكليف، آشكار مي سازد ولي اين معني به تنهايي نمي تواند مفاهيم گوناگون و ابعاد مختلف و مصطلح مسئوليت را بازگو كند. براي درك مفهوم واقعي مسئوليت از جهات گوناگون ناگذير بايد علاوه بر وجود تعهد و تكليفي كه از طرف مقام صلاحيت دار ، وضع و برقرار مي گردد ، عوامل و شريط لازم ديگري را هم در نظر گرفت. در اين باره لازم است كه: اولاً:مشروعيت مقام يا مقامات صلاحيت داري كه حق وضع هرگونه قاعده يا تكليفي را دارند مورد تأييد شخص مسئول و موظف قرار گيرد. ثانياً:شخصي كه داراي اهليت قانوني است از وجود وظيفه و يا قوانين موضوعه ، مطلع و آگاه گردد و توانايي انجام عمل و يا ترك آن را داشته باشد به اين ترتيب ابعاد مختلف مفهوم مسئوليت و ماهيت آن با جمع شدن عوامل سه گانه زير فراهم خواهد شد . 1- آگاهي و اطلاع شخص ، از قائده و يا تكليف و توانايي انجام ويا ترك آن . 2- وجود او امر ونواهي قانوني 3- مشروعيت مقام واضع قائده ويا تكليف اينك ارتباط منطقي بين عوامل ياد شده راتحت عنوان كلي مسئوليت مورد تجزيه و تحليل قرار دهيم. ب) مفهوم كلي مسئوليت براي اينكه مفهوم كلي مسئوليت از نظر كلي مصداق پيدا كند وجود دو دست از عوامل و شرايط ضرورت دارد. دسته اول ، عوامل ابتدايي يا مقدمات مسئوليت ، دسته دوم شرايط مسئوليت كه به ترتيب به بررسي آنها مي پردازيم. عوامل مسئوليت 1- وجود انسان مكلف و آگاهي كه اهليت لازم براي انجام يا خوداري از انجام ممنوعيت هاي قانوني را داشته باشد. 2- وجود آمر يا مقامات صلاحيت داري كه حق وضع هر قاعده و يا قانون و يا تكليفي را دارا باشند. 3- وجود قواعد و مقررات مشروع قانوني و يا اجتماعي كه مطابق آن وظايف و تكاليف اطاعت كنندگان از قانون به خوبي مشخص و معلوم شده باشد با توجه به اين مقدمات حال اگر از بين عوامل سه گانه فوق الذكر وجود عامل و همچنين وجود قواعد و مقررات قانوني را به طور ثابت در نظر بگيريم و در ارتباط با تعيين نقش سومين عامل در مراتب مذكور هرگاه انساني مرتكب انجام يا ترك يكي از ممنوعيت هاي قانوني گردد موضوع مسئول شناختن او مطرح خواهد شد و اين همان مطلبي است كه ما در صدد بررسي آن هستيم. ناگفته نماند كه حصول هر يك از مراتب و عوامل ابتدايي سه گا نه بالا نيازمند فراهم شدن مراتب يا مقدمات خاص ديگري است كه اين مختصر تاب تفضيل همه آنها را ندارد ولي براي نمونه تنها به مشروعيت وجود آمر صلاحيت دار اشاره ميكنيم يعني براي اين كه معلوم شود آيا آمر صلاحيت توانايي و مشروعيت قانوني لازم را براي وضع قوانين و تكاليف مورد نظر داشته و يا اينكه به ناحق به وضع چنين مقرراتي پرداخته است فرض كنيم در يك موسسه اي مطابق اساسنامه مصوبه و شرح وظايف و روش جاري مدير كل حق و صلاحيت دارد كه براي بهبود وضع و اداره امور آن موسسه در مواقع مقتضي دستوراتي صادر كنند و به موقع به اجرا بگذارد مثلا از اعضاء و كارمندان موسسه بخواهد براي انجام كارهاي عقب مانده به صورت يك ماه هر روز يك ساعت زودتر در محل كار حاضر شوند. صدور چنين دستورالعملي از ناحيه مدير كل آن موسسه به عنوان آمري قانوني و صلاحيت دارهرگاه در چارچوب ضوابط و اختيارات برقرار گرديده باشد علي القاعد بايد او را عاملي صلاحيت دار ، براي اتخاذ وضع چنين دستورالعملي بدانيم در نتيجه هرگاه عضوي از اعضاي موسسه پس از اطلاع از وجود چنين دستوري اگر از انجام آن سر پيچي كند مسئول شناخته مي شود. نكته اساسي ديگري كه در اين گفتار داراي اهميت فوق العاده اي است آن است كه هر قاعده و قانون و يا تكليفي كه از آن ناحيه آمر و يا مقامات صلاحيت دار وضع و برقرار مي گردد حتما بايد به خاطر نوعي مصلحت و فايده و يا براي دفع مفسده و جلوگيري از ضرر و زيان فردي و يا اجتماعي باشد. ج) مسئوليت در قرآن كريم در قرآن كريم، راجع به مسئوليت و مشتقات آن آيات فراواني وارد شده است به طور كلي شأن نزول، مفاهيم و موارد استعمال مسئوليت را در بعضي از اين آيات مي توان به ترتيب زير مورد مطالعه قرار داد. اثر وضعي اعمال و رفتار آدمي از جمله در آيه سوره مدثر و آ يه 21 سوره طور و آيه 7 سوره اسراء و 202 سوره بقره آمده است كل نفس بما كسبت رهينه. كل امري بما كسب رهين ، هركس درگرد اعمال و دستاورد خويش است.ان احسنتم احسنتم لا نفسکم و اساتم فلها. اُولائِكَ لَهُم نَصيب مما كَسَبوا وا... سَريعُ الحِساب. در منطق قران افعال ارادي انسان معيار سنجش مسئوليت قرار خواهد گرفت و هر نوع اعمال و رفتار انسان با حسابگري دقيق محاسبه مي شود و هر عملي داراي عكس العملي متناسب است و به همين جهت در روز قيامت هر انساني در مقابل آنچه كه به دو دست خويش به انجام رسانيده است جوابگو خواهد بود. - پرسش از ماهيت پديده ها ازجمله خداوند در آيه اول سوره شريفه انفال مي فرماييد: یسئلونك عن لانفال ، اي محمد در مورد انفال و حكم غنائم بدست آمده از كفار از شما مي پرسند . - مورد بازخواست قرار گرفتن از جمله در آيه 56 و93 سوره نحل وآيه 24 سوره صافات و آيه 23 انبياء آ مده است: تا لله لتسئلن عما كنتم تفترون ولتسئلنّ عما كنتم تعلمون . و وقفوهم انهم مسئولون. لا يسئل عما يفعل و هم يسئلون. مسلماً انسانها در برابر اعمالي كه انجام مي دهند مورد بازخواست قرار خواهند گرفت. - شخصي بودن مسئوليت در منطق قرآن كريم پديده مسئوليت واجد خصيصه شخصي است. چنانچه در آيه 164 سوره انعام و آيه 18 سوره فاطر و آيه 28 سوره النجم ولاتزر وازره وزراخري.در آيه 286 سوره البقره، لها ما كسبت و عليها ما اكتسبت و آيه 6 و7 سوره زلزال. فمن يعمل مثقال ذره خيرا يره و من يعمل مثقال ذره شرا يره وان ليس للا نسان الا ما سعي و ان سعيه سوف يري. سوره النجم آيه 39 و40. به موجب آيات فوق آثار نتايج كردار نيك و يا بد هر كس ، نه تباه مي شود ونه به ديگري بر مي گردد. بلكه اين خود انسان است كه نتايج كار نيك و يا كيفر و اعمال زشت را خواهد ديد و قرآن با صراحت ويژگي شخصي بودن مسئوليت انسان را تبيين مي كند كه بر طبق آن هر كس پاسخ گوي اعمال زشت و رفتار خويش است و مسئوليت هيچ كس به عهده ديگري واگذار نمي شود. - مسئوليت در مقابل نعمت هايي كه خداوند عطا كرده چنان چه در آيه 7 سوره تكاثر و آيه 36 سوره آسرا آمده است لتسئلن يومئذ عن النعيم ان السمع و الصبر والفواء. كل اولئك كان عنه مسئولا . تواناييها واستعداد ها وداده هاي الهي مسئوليت آور است و هر كس به نسبت آن چه كه از اين توانايي ها و داده ها دارد مسئول خود سازي و ساختن محيط خويش است قلمرو اين مسئوليت در نزد انسان به نحو دقيق گسترش يافته است تا آنجا كه هر عضوي از اعضاي آدمي در مقابل آنچه كه مي شنود يا مي بيند و يا درك مي كند مسئول و پاسخگو خواهد بود. - هر كس به اندازه قدرت و توانايش مسئول است خداوند كريم هيچ كس را بيش از قدرت و تواناييش مسئول قرار نخواهد داد چنان كه در آيه سوره انعام 286 سوره بقره آيه 7 سوره طلا مي فرمايد لا نكلف نفسا الا و سعها لا نكليف ا... نفسا الا وسعها لا نكلف ا... نفسا الا ما اتها. كسي را جزء به اندازه وسع و تواناييش مكلف انجام تكليف نمي كنیم حتي در مورد پرداخت نفقه زوج جزء به اندازه توانايي و آنچه كه به او عطا شده مكلف نيست و به اين ترتيب بر طبق قرآن مسئوليت و انجام تكليف هيچ گاه افزودن از توانايي و طاقت از كسي خواسته نخواهد شد. آنچه كه از مجموع مفاهيم آيات فوق و ساير آيات وارده درباري مسئوليت در قرآن كريم آورده استفاده مي شود اين است كه در منطق قرآن كريم نظام هستي بر پايه تكليف پذیری و مسئوليت انسان استوار شده و فلسفه آفرينش پديد آوردن انسانهاي آگاه و متفكر و مسئول است و رمز مسئوليت انسان نيست متكي بر توانايي ها استعداد آگاهي نيروي اراده و قدرت تصميم گيري و انتخاب اوست و در نتيجه هر كس در انجام تكاليف فردي و اجتماعي اش در حدود استعداد و توانايي و آگاهي كه از رفتار خود دارد مسئول خواهد بود و به سخن كوتاه در منطق قرآن مسئوليت بعنوان اثر وضعي رفتار آدمي قابل توجيه است يعني هر گونه پاداش و كيفر دنيوي و اخروي اعمال خوب و بد انسان تعلق خواهد گرفت و اين مطلبي است كه همواره مورد توجه مفسرين و صاحب نظران اسلامي بوده است فقها و دانشمندان اسلامي با توجه به تفسير آيات احاديث و روايات دارد در اين باره در كتب و آثار خود به ترسيم ابعاد شخصيت انسان مسئول پرداختند و از اين ديدگاه انسان مسئول موجودي است كه داراي سرشتي خاكي و ملكوتي است چون آگاه و آزاد آفريده شده و به نيروي عقل و اراده مجهز مي باشد قادر است در پرتو فروزان پيامبر باطن يعني عقل و خرد و ساير توانايي هايش در برابر عوامل طبيعي و اجتماعي ايستادگي مي كند و به كمك انديشه تحليلگر و خرد و روشنگر خود را از تاثير نفوذ جبري عوامل گوناگون آزاد كند در راه صحيح و در ميان دو يا چندين راهي كه عرصه زندگي در پيش پاي او گسترده است برگزيند .انا هَديناهُ سَبيلاً اِما شاكراً و اِما كفورا1. پس انسان با به كار گرفتن نيرو و عقل و اراده به حق انتخاب ميرسد بدين ترتيب انسان مسئول از ديدگاه قرآن موجودي است متفكر، متعالي، مختار، انتخابگر كه مسئوليت خودسازي و ساختن محيط خويش را بعهده دارد2. د) مسئوليت اخلاقي - اخلاق فردي:مسئوليت اخلا قي شامل آن دسته از قواعدي است كه وظايف انسان را نسبت به نفس خويش معين مي كند عدم رعايت بعضي از قواعد اخلاقي و فردي علاوه بر پشيماني دروني به جهت آنكه داراي مفاسد ضرر و زيان شخصي و اجتماعي است در قالب نظامات كيفري با رعايت شرايطي موجب مسئوليت كيفري مرتكب آن خواهد شد مانند نوشيدن مشروبات الكلي. - اخلاق ديني: آن دسته از قواعدي است كه تكاليف انسان را نسبت به خداي خود معين مي كند اين قبيل دستورات اخلا قي برقرار كننده تكاليف و وظايفي است كه سرپيچي و يا ترك بيجهت آنها موجب مسئوليت و عقوبت اخروي است و در پاره اي از موارد تخلف و عدم رعايت آنها موجب مسئوليت كيفري بوده با مجازات دنيوي همراه خواهد بود مانند جرم ارتداد كه در آيين یهبود و وسعيت و در مرتكب اسلام موجب مسئوليت كيفري است. هـ) مسئوليت اجتماعي مسئوليت اجتماعي شامل آن دسته از وظايف و تكاليفي است كه هر فردي در ارتباط با ساير همنوعان خود و در حيات جمعي عهده دار خواهد شد بديهي است كه تخلف از اصول و قواعد اخلاق اجتماعي كه قالبا از طريق قانون گذاري همايت مي شود در اكثر موارد علاوه بر ندامت موجب مسئوليت كيفري مي گردد. جنبه هاي فردي و اجتماعي مسئوليت در فقه براي درك ماهيت مفهوم فردي و اجتماعي مسئوليت در فقه با اينكه در نظام حقوقي اسلام مانند ساير نظام نظام هاي حقوق موضوعه ، قوانين و مقررات را استخراج كرد بنابراين براي شناخت مفهوم و مشخصات مسئوليت از نظر اسلام بايد آيات و احاديث معتبر ناظر به اين نهاد را بررسي کنیم. الف) جنبه هاي فردي مسئوليت با توجه به جاودانگي احكام قرآن كريم كه متکي به علم وحكمت الهي است كه از طرق وحي و به وسيله پيامبر(ص) به مسلمانان رسيده است و نظر به شئون اجتماعي برخي از آيات قرآن كريم كه با توجه به نياز نوع بشر و ناظر به مسائل حيات جمعي است مدارك و مختصات مسئوليت فردي را از برخي از اين آيات مي توان به ترتيب زير استشهاد كرد. 1- خصيصه تكليف پذيري انسان و مسئوليت:آنچه از مفاد برخي از آيات قرآن كريم به دست مي آيد اين است كه مسئوليت هر شخصي از توانايي ها و استعدادهاي فطري او ناشي مي شود و هر كس به مقتضاي توانايي هاي جسمي، فكري، عاطفي، روحي و ساير استعدادها، مسئول پاسخگوي اعمال خود خواهد بود1. بنابراين در منطق قرآن توانايي هاي فطري انسان مبناي مسئوليت است چون انسان مسئول از نظر اسلام تنها موجودي است كه با تكیه بر نيروي عقل و تصميم گيري توانايي در تكليف پذيري را دارا مي باشد بدين معني كه مي تواند در برابر سائقه اميال و غرايز دروني و عوامل بيروني و محيط زندگي خود ايستادگي كند تا آنجا كه قادر است مسير فعاليت خود را در چارچوب قواعد حاكم بر جامعه تنظيم كند1. اين ويژگي بزرگ انسان را به صورت موجودي تكليف پذير در آورده است. بنابراين در نظام حقوق بر اساس ويژگي تكليف پذيري انسان هر كس در مقابل انجام هرگونه اعمال و رفتار اعم از تكاليف عبادي يا وظايف و مقررات اجتماعي پاسخگو و مسئول خواهد بود بعلاوه قلمرو مسئوليت فردي انسان در قرآن كريم به نحو دقيق و مشخصي معيين شده است تا آنجا كه هر عضوي از اعضاي بدن انسان ملزم به پاسخگويي است2. 2- ملاك مسئوليت در منطق قرآن كريم هر كس در گروء اعمال و رفتار خويش است3، چون عدالت ايجاب مي كند كه هر كس پاسخگوي آثار و نتايج خوب يا بد اعمال خود باشد4. 3- شخصي بودن مسئوليت بنابر مفاد برخي از آيات قرآن كريم آثار و نتايج خوب و يا بد اعمال هر كس به ديگري منتقل نمي شود بلكه اين خود انسان است كه كيفر اعمال زشت خود را خواهد ديد قرآن كريم در آيات متعددي5 با صراحت ويژگي شخصي بودن مسئوليت انسان را بيان كرده است به موجب اين آيات هر كس شخصا پاسخگوي آثار و نتايج اعمال و رفتار آگاهانه و عهدي خويش است بعلاوه مسئوليت هر كس به اندازه قدرت و توانايي اوست به طوري كه در منطق قرآن انجام تكليف هيچ گاه افزودن از توانايي و طاقت از كسي خواسته نخواهد شد6. آنچه از مفاهيم و مفاد آيات وارده در زمينه ي مسئوليت به دست مي آيد اين است كه در منطق قرآن نظام هستي و جيات بر پايه تكليف پذيري و فلسفه آفرينش پديد آوردن انسان هاي آگاه متفكر و مسئول است و هر كس در انجام تكاليف فردي خود در حدود استعداد و توانايي هايش پاسخ گوي اعمال و رفتارش خواهد بود بعلاوه مفاد احاديث و روايات نيز حاكي است كه هيچ كس به اتهام جرمي كه ديگري كه انجام داده است مورد مواخذه قرار نگيرد بلكه شخص مرتكب پاسخگوي آثار و نتايج رفتارش خواهد بود. ب) جنبه هاي اجتماعي مسئوليت در فقه 1- دركتاب:يكي از مدارك مسئوليت اجتماعي در يك حكومت اسلامي نهاد امر به المعروف و نهي از منكر است كه در برخي از آيات قرآن كريم و سخنان فقها و احاديث و روايات به اين فرضيه ديني تاكيد شده است مطالعه و بحث تفصيلي در باره مفهوم و جنبه ترتيبي و فقهي امر به المعروف و نهي از منكر و شرايط و مراتب اجرايي اين فریضه و واجب شرعي مستلزم تحقيق جداگانه است كه از حوصله اين مختصر خارج است. مع هذا براي آشناشدن با نقش اين نهاد در روابط حقوقي اعم از حقوق عمومي و روابط خصوصي مردم و تأثير اجراي صحيح و دقيق اين نهاد در تنظيم روابط اجتماعي و پيشگيري از گناه و تعدي و تجاوز به قانون در جامعه اسلامي به طور اختصار به مباني فقهي نهاد امربه المعروف و نهي از منكر اشارهمی کنیم. صرف نظر از آيات متعددي كه خداوند در قرآن كريم مسلمين را دعوت به انجام كارهاي نيك و خير مي كند آنچه از ديگر آيات اين كتاب آسماني استفاده مي شود اين است كه در منطق قرآن كريم دعوت مردم به اقامه كارهاي نيك و اجراي احكام شرعي و جلوگيري از كارهاي زشت و ناپسند در چارچوب نظام اسلامي به عنوان نظارت عمومي و مسئوليت اجتماعي مسلمين نسبت به يكديگر يك فرضيه ديني شناخته مي شود به همين مناسبت تدوين كنندگان قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران نيز نهاد امر به الامعروف و نهي از منكر را در اصل ششم اين قانون وظيفه همگاني و متقابل بر عهده مردم نسبت به يكديگر و دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت با رعايت شرايطي كه قانون معين مي كند. بنابراين در جامعه اسلامي مردان مومن و زنان مومنه اولياء همديگر هستند و امر به معروف و نهي از منكر مي كنند همين طور مسلمانان از نظر قران كريم بهترين امت هستند كه در بين مردم مبعوث شده اند براي اينكه به كارهاي شايسته امر مي كند و از كارهاي زشت نهي مي نمايند1. در بيان مفهوم معروف و منكر به طور اجمال اشاره مي كنيم ، معروف در لغت به معني شناخته شده و در اصطلاح فقهي معروف آن چيزي است كه عقلاً يا شرعاً معروف و پسنديده باشد و منكر در لغت به معني كار زشت و ناپسند مي باشد انكار شده است و از نظر فقهي هر چيزي است كه عقلاً يا شرعاً ناپسندباشد1. بنابراين در جامعه اسلامي مستفاد از آيات قرآن كريم هر مسلماني موظف است كه ديگري را به صفات پسنديده اخلاقي از قبيل انجام واجبات شرعی و همين طور رعايت و اجراي قوانين اجتماعي توصيه كند. چنين مسلماني بايد ديگران را به ترك كاره هاي زشت و ناپسند شرعي و قانوني راهنمايي كنند2. پس نهاد امر به معروف و نهي از منكر بعنوان يك واجب كفايي بدين معني است كه هرگاه از ناحيه كسي به حد كافي براي اجراي آن قيام شود تكليف از ديگران ساقط مي شود مشروط بر اينكه كسانيكه مي خواهند اقامه به كارهاي شايسته كنند و يا از اجراي كارهاي زشت شرعي و قانوني جلوگيري نمايند بايد بدانند و آگاه باشند آن امري را كه ديگري ترك كرده از نظر شرع و قانون واجب است. همين طور آنچه را كه در حال انجام است از نظر قانون و شرع حرام است و اجراي اين وظيفه فطير در شرايط فعلي كشورمان حائز كمال اهميت است. هر مسلماني موظف است كه ديگري را به اجراي مقررات به كمك اسلامي در چارچوب نظام حاكم توصيه كند و همينطور به خودداري از تعددي و تجاوز به حقوق عمومي و خصوصي نهي كند. 2- در سنت:لزوم اقامه امر به المعروف و نهي از منكر در جامعه اسلامي در احاديث و روايات دارد از معصومين نيز مورد تاكيد قرار گرفته است در اينجا به نمونه اي از آن اتكاء مي كنيم. پيامبر اكرم(ص) درباره امر به المعروف و نهي از منكر ميفرماييد: تا وقتي كه آنها و امر به المعروف و نهي از منكر در ميان امت من رواج داشته باشد مردم در خير و سعادت زندگي خواهند كرد اما همين كه مسلمين رعايت اين فريضه ديني را ترك كنند خير و بركت از آنان گرفته مي شود به طوری كه بعضي از آنان بر ديگران مسلط خواهند شد و مورد رحمت خداوند قرار نخواهند گرفت3. همچنين در زمينه مسئوليت اجتماعي مسلمين از آن حضرت نقل شده است هر گاه مسلماني در ارتباط با همنوعان خود براي انجام امور و در رفع مسائل و مشكلات مسلمين تلاش و كوشش كه مي تواند بكند به انجام نرساند او را نباید در زمره مسلمين قلمداد کرد4. بدين ترتيب ملاحضه مي شود كه تاكيد قرآن كريم و روايات وارده از مسئولين درباره فریضه امر به معروف و نهي از منكر مبين مسئوليت اجتماعي مسلمين است كه به موجب آن هر مسلماني موظف است كه در حد توانايي خود در اقامه معروف و انجام كارهاي نيكو و جلوگيري از منكرات به ديگران را دعوت به اجراي اين فرضيه ديني بنمايد به ويژه جنبه هاي ارشادي اين نهاد يكي از روشهاي تربيتي محسوب مي شود و نقش سازنده آن غير قابل انكار است زيرا انسان طبيعطا راهنمايي و ارشاد را مي پذيرد پس زماني كه فردي براثر راهنمايي و ارشاد صميمانه متوجه نيك و بد رفتار خود مي شود در خود احساس ندامت و مسئوليت مي كند و ميل دارد براي رفع آثار سوء رفتارش از تكرار آن اعمال خودداري كند اين مكانيزم رواني و احساس مسئوليتي كه در اثر اجراي صحيح امر به معروف ونهي از منكر در نزد ديگران حاصل مي شود درك مسئوليت اجتماعي افراد را تقويت مي كند در زمينه اصلاح و پيشگيري از منكرات را افزايش مي دهد پس اين نتيجه به دست مي آيد كه نظارت بر اجراي احكام شرعي و قوانين و مقررات اجتماعي در چارچوب نظام اسلامي كشور ما يك وظيفه همگاني مردم نسبت به يكديگر و دولت نسبت به مردم است و مسئوليت ناشي از اين وظيفه نيز منشاء فقهي دارد و لازم الرعايه است در نهايت نظر به مشكلات عملي اجرايي اين نهاد در وضع فعلي و عدم پيش بيني مقررات ناظر شرايط حدودو كيفيت اجراي اين نهاد در قانون از طرف مجلس شوراي اسلامي لزوما بايد يك سازمان مجهز وظيفه خطیر امر به معروف و نهي از منكر را در جامعه ما عهده دار گردد تا ضمينه اجرايي صحيح اين نهاد در جامعه اسلامي ما فراهمشو فصل دوم مفاهیم مسئولیت کیفری مفاهيم مسئوليت كيفري در تعريف مسئوليت كيفري اتفاق نظر وجود ندارد، با اين حال مي توان تعريف هاي گوناگوني را كه حقوقدانان براي آن ارائه داده اند به يكي از سه تعريف زير ارجاع داد: 1- مسئوليت كيفري عبارتست از قابلّيت يا اهلّيت ، شخص براي تحمل تبعات جزايي رفتار مجرمانه خود1. 2- مسئوليت كيفري عبارتست از اينكه تبعات جزايي رفتار مجرمانه شخص بر او الزام يا تحميل گردد2. 3- التزام يا مجبور بودن شخص نسبت به تبعات جزايي رفتار مجرمانه خود مسئوليت كيفري ناميده مي شود3. بطوركلي مسئوليت يعني تعهد به پاسخگويي به نتايج حاصل از عمل خود از نظر حقوق جزا. مسئوليت يعني تعهد به پاسخگويي به نتايج ارتكاب اعمال مجرمانه يعني تحمل مجازات تعيين شده براي آنها از ديدگاه كيفري، ارتكاب جرم يا هر نوع تخطي؟ از قوانين و مقررات جزايي تنها و بخودي خود موجب مسئولیت كيفري نيست ، بلكه براي اينكه مرتكب جرم را از نظر اخلاقي و اجتماعي مسئول و قابل سرزنش و مجازات بدانيم لازم است كه : اولاً:وقوع رفتار مجرمانه يا پديده جزايي از ميل و اراده آگاهانه مرتكب آن نشأت گرفته باشد و نيز نحوه پندار وكردار و جريان تصميم گيري او را مشخص كند. ثانياً: عمل مجرمانه كه با انديشه و قصد و ميل مرتكب در خارج تحقق يافته است بايد حاكي از سوء نيت مرتكب يا ناشي خبط و خطاي او باشد. رعايت نكات فوق الذكر در امر رسيدگي به مسائل كيفري ، متداول و لازم الاجراست و احراز وقوع جرم از ناحيه مرتكب شرط اساسي و پايه اوليه مسئوليت كيفري محسوب مي شود. ثالثاً: به نظر عدالت كيفري ،براي اينكه جرم را مسئول بشناسيم ، علاوه بر اراده ارتكاب و سوء نيت يا تقصير جزايي، بايد بين جرم انجام يافته و فاعل آن ، قابليت انتساب موجود باشد، تا بتوان او را مستحق مجازات دانست. لذا قابليت انتساب نيز از اجزاي لازم مسئولبت كيفري است كه به آن اشاره مي كنيم. به طور كلي، هر كس كه با علم و اطلاع ، دست به ارتكاب جرم مي زند لزوماً مسئول شناخته نمي شود بلكه علاوه بر تحقق اراده ارتكاب سوء نيت با تقصير جزايي بايد داراي اهليت و خصوصيات فردي متعارفي باشد تا بتوان وقوع جرم را به او نسبت داد. در نتيجه، وقتي انسان از نظر كيفري مسئول شناخته مي شود كه سبب حادثه اي باشد يعني بتوان آن حادثه را به او نسبت داد. پس مسئوليت كيفري، محصول نسبت دادن و قابليت انتساب است و مقصود از قابليت انتساب آن است كه بر مقامات قضايي معلوم گردد كه فاعل جرم، كه از نظر رشد جسمي و عقلي و نيروي اراده و اختيار، داراي آنچنان اهليتي بوده كه ميتوان رابطه عليت بين جرم انجام يافته و فاعل آن برقرار كرد. در حقيقت مسئوليت كيفري از نتايج مستقيم انتساب جرم به فاعل آن احراز مي شود. تعداد صفحات:247 متن کامل را می توانید دانلود نمائید چون فقط تکه هایی از متن در این صفحه درج شده (به طور نمونه) و ممکن است به دلیل انتقال به صفحه وب بعضی کلمات و جداول و اشکال پراکنده شده یا در صفحه قرار نگرفته باشد که در فایل دانلودی متن کامل و بدون پراکندگی با فرمت وردwordکه قابل ویرایش و کپی کردن می باشند موجود است. دریافت فایل جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید |